روز جهانی فلسفه، روزی برای شناخت بیشتر خودمان

روز جهانی فلسفه، بهانه خوبی‌ست برای این‌که بیشتر با مفهوم فلسفه آشنا شویم. در این مقاله، بهترین کتاب‌های فلسفی را به شما معرفی می‌کنیم.

فلسفه به چه معناست؟ این کلمه از دو واژه ساده یونانی filo (شبیه feel انگلیسی) به معنی دوست داشتن وSophia  به معنی دانایی ساخته شده است. پس فیلسوف کسی است که به یاد گرفتن عشق می‌ورزد و هر کس که کتابی می‌خواند یا چیزی یاد می‌گیرد، می‌تواند دوستدار دانش و به‌نوعی فیلسوف تلقی شود. البته در گذشته هر فن و مهارتی هم جزئی از دانش به شمار می‌آمد؛ اما امروزه اغلب فلسفه گرد موضوعاتی می‌چرخد که درباره جهان و جایگاه انسان در آن گفت‌وگو می‌کند. ناگفته پیداست که دیدگاه انسان در طول تاریخ درباره این مفاهیم بسیار تغییر کرده است. بنابراین، فلسفه نیز در درازای زمان از چندین دیدگاه مختلف به این موضوع‌ها نگاه کرده‌است. پس نام ترسناک فلسفه را می‌شود در همین عبارت ساده خلاصه کرد: «تلاش انسان برای شناخت جهان و جایگاه خود در آن». به همین راحتی!

روز فلسفه چه روزی است؟

سازمان جهانی یونسکو روز 18 نوامبر برابر 27 آبان را به‌عنوان روز جهانی فلسفه اعلام کرده‌است. اما چرا فلسفه باید روز جهانی داشته باشد؟ پاسخ ساده است؛ چون بی‌آن‌که بدانیم، فلسفه بخشی از زندگی همه ماست. ما در رفتارها و انتخاب‌های مهم زندگی‌مان با فلسفه روبه‌رو هستیم. مثلاً  تئوری انتخاب و چگونگی برخورد با آن یک مفهوم فلسفی‌ست؛ فقط نمی‌دانیم چه کسی اولین بار درباره آن فکر کرده و راه درستش را به جهان ارائه داده‌است؛ چون هنوز درباره‌اش مطالعه نکرده‌ایم. فلسفه به هیچ عنوان به کتاب‌های قطور و تئوری‌های پیچیده محدود نیست. فلسفه در زندگی روزمره ما جاری است؛ در نوع فکر کردن‌مان، فیلم‌هایی که می‌بینیم و کتاب‌هایی که می‌خوانیم. می‌گویید نه؟ ادامه مطلب را بخوانید تا با بخشی از فلسفی‌ترین کتاب‌های معروف جهان آشنا شوید. برای شروع، درباره چند رمان مهم حرف می‌زنیم که رمان‌نویس‌های علاقه‌مند به فلسفه آن‌ها را نوشته‌اند و سپس کتاب‌هایی درباره آرای فیلسوف‌های مهم به شما معرفی می‌کنیم.

وقتی که روحت می‌میرد: معرفی رمان The Stranger اثر آلبر کامو

نمی‌شود از ادبیات و به‌ویژه رمان فلسفی حرف زد و یاد «آلبر کامو» نیفتاد؛ شخصیت اول محبوب‌ترین رمان او یعنی کتاب The Stranger یا «بیگانه» مردی‌ست که روایت داستان را در روز مرگ مادرش با لحنی سرد و بی‌احساس آغاز می‌کند. سرتاسر اتفاق‌های داستان بیگانه بیانگر دیدگاهی‌ست که انسان و تأثیر او در اجتماع را هیچ می‌پندارد و درواقع بارقه‌هایی از نیهیلیسم یا پوچ‌گرایی را به تصویر می‌کشد. در رمان بیگانه همان‌قدر که شخصیت اصلی داستان نسبت به همه‌چیز بی‌تفاوت است، زمانی که درگیر محاکمه می‌شود، خودش نیز با بی‌تفاوتی و سردی دیگران روبه‌رو می‌شود. شخصیت داستان بیگانه معتقد است که هر چیزی تنها بر اساس یک اتفاق پیش می‌آید و انسان نه اراده‌ای در زندگی دارد و نه مسئولیتی. او زمانی که در زندان است، کاملاً متفاوت عمل می‌کند و با خاطرات و احساس‌های خود درگیر می‌شود. پیداست که نویسنده از خواننده توقع داشته تمام زوایای داستان را بخواند و خودش درباره زندگی و معنای اصلی آن تصمیم بگیرد. Albert Camus در رمان‌های دیگر خود نظیر «طاعون» و «آدم اول» نیز انسان و موقعیت او در جهان را به چالش می‌کشد.

محاکمه برای هیچ: معرفی رمان The Trial اثر فرانتس کافکا

یکی دیگر از مهم‌ ترین رمان‌های فلسفی جهان رمان The Trial یا محاکمه است. کافکا در این رمان یک موقعیت بی‌مانند و ماندگار را خلق می‌کند که در آن خواننده نیز خود را درگیر پرسش‌های بی‌پاسخ می‌یابد. پرسش اصلی این کتاب درباره سرنوشت انسان و ناتوانی او در تغییر آن است. شخصیت این داستان یک کارمند منضبط و آرام است که یک روز صبح دو مأمور در خانه‌اش را می‌زنند و او را به‌خاطر جرمی زندانی و سرانجام محاکمه می‌کنند که هرگز نمی‌فهمد چیست. هیچ‌چیز در رمان محاکمه عادی نیست. نه جرمی که شخصیت اصلی داستان به‌خاطر آن بازداشت شده، نه دادگاهی که در آن محاکمه می‌شود و نه روند محاکمه. خواننده نمی‌داند با چه وضعیتی روبه‌روست و هرچه بیشتر همراه شخصیت اصلی پیش می‌رود، گیج‌‌تر می‌شود. در رمان‌های دیگر Franz Kafka مانند «قصر» نیز با شرایطی مشابه روبه‌رو می‌شویم که نقش انسان و موقعیت او در جهان، بی‌ثبات و پرسش‌برانگیز به تصویر کشیده شده‌است.

انتظار برای بحران: معرفی رمان تعلیق The Reprieve اثر ژان پل سارتر

ژان پل سارتر نیز از نویسندگانی است که در رمان‌هایش موقعیت‌های پیچیده زندگی انسان را به نمایش می‌گذارد. او در رمان The Reprieve یا تعلیق وضعیت نابسمان اروپا را پس از جنگ جهانی دوم به چالش می‌کشد. شخصیت‌های رمان ژان پل سارتر هر یک درگیر نابسامانی‌های زندگی شخصی خود و در عین حال منتظر نتایج یک کنفرانس مهم در مونیخ هستند تا بدانند آیا جنگ آغاز خواهد شد یا نه. Jean Paul Sartre از اشتیاق، اکراه، ترس و نگرانی آن‌ها و دیدگاه‌شان نسبت به تغییراتی که قرار است در زندگی‌شان رخ دهد، می‌گوید و تأثیرات رخدادهای اجتماعی را بر زندگی افراد آسیب‌پذیر جامعه نشان می‌دهد. سارتر به‌عنوان یک فیلسوف در دیگر رمان‌های خود مانند تهوع یا خواب آشفته نیز مسئله وجود انسان را موضوع کار خود قرار داده‌است.

جدال با جهان: معرفی رمان یادداشت‌های زیرزمینی Notes from Underground and the Double اثر فئودور داستایفسکی

کتاب Notes from Underground and the Double اثر Dostoevsky از این نظر در تاریخ ادبیات و اندیشه اهمیت دارد که آن را اولین رمان مکتب ادبی و فلسفی ‌اگزیستانسیالیسم یا فلسفه وجودی می‌دانند. در این مکتب انسان و وضعیت او مهم‌ترین موضوع تفکر است و هر سه نویسنده‌ای که پیش از این نام بردیم، پیرو همین مکتب هستند. راوی بی‌نام‌ونشان داستان «یادداشت‌های زیرزمینی» از زندگی عادی فاصله گرفته و به انزوا در یک زیرزمین پناه برده و به همه‌چیز فکر می‌کند. او از همه‌چیز و همه‌کس ناراضی‌ست و از رفتارهای انسانی و ادعاهای دروغین افراد فاضل‌مآب گله دارد. نویسنده در این رمان از درد و رنجی سخن می‌گوید که برآمده از آگاهی و دانش بسیار است. این کتاب یکی از کتاب‌های مهم و تأثیرگذار ادبیات جهان به حساب می‌آید و داستایفسکی در آن مانند دیگر کتاب‌هایش اثری بی‌مانند بر جای گذاشته‌است.

در آغاز راه: معرفی رمان Sophie's World اثر یوستین گردر

نمی‌شود از آثار فلسفی حرف زد و از کتاب Sophie's World چیزی نگفت. اگرچه این کتاب توسط یک معلم فلسفه برای آشنا کردن نوجوان‌ها با فلسفه نوشته شده است، اما افرادی که می‌خواهند به‌شیوه‌ای ساده با تاریخ فلسفه و پرسش‌های بنیادی فلسفی آشنا شوند نیز از خواندن آن لذت خواهند برد. Jostein Gaarder در کتاب دنیای سوفی یک دختر نوجوان را با شخصی آشنا می‌کند که برای او از فلسفه و تاریخ آن حرف می‌زند. خواننده به بهانه پرسش‌های سوفی و پاسخ‌هایی که دریافت می‌کند، با فیلسوفان مهم دنیای باستان و سپس عصر روشنگری و فیلسوفان مدرن آشنا می‌شود. بنابراین دنیای سوفی دنیای آشنا شدن دختری نوجوان به نام سوفی با مباحث بنیادین فلسفه‌ست و خواننده نیز در این مسیر با او همراه می‌شود.

کتاب Basic Writings of Kant نوشته امانوئل کانت

یکی دیگر از بهترین کتاب های فلسفی دنیا اثر Immanuel Kant از فیلسوفان مهم عصر روشنگری است که نظریاتش روی فلسفه مدرن تأثیر مهمی گذاشته‌است. کتاب «مبانی نوشته‌های کانت» درواقع نوشته‌ها و آرای کانت است که به دست کانت‌شناس معروف Dr. Wood گردآوری و ویراستاری شده و با نام کتاب Basic Writings of Kant در اختیار ما قرار گرفته‌است. کانت در فلسفه خود به سه پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که مهم‌ترین آثار او نیز در بردارنده پاسخ به همین پرسش‌هاست؛ او با مطرح کردن این‌که «چه چیز را می‌توان دانست؟» خرد را نقد می‌کند، با پرسیدن «چه باید کرد؟» عقل عملی را به چالش می‌کشد و هنگامی که می‌پرسد «چه امید و انتظاری می‌توان داشت؟» به مابعدالطبیعه می‌پردازد. کتاب مبانی نوشته‌های کانت خواننده را با گزیده عقاید او درباره این موضوعات آشنا می‌کند.

از قدرت چه می‌خواهیم؟ معرفی کتاب The Will to Power اثر فریدریش نیچه

مهم‌ترین اثر «نیچه» فیلسوف جنجال‌برانگیز آلمانی کتاب «اراده معطوف به قدرت» است. Friedrich Nietzsche در بسیاری از آثار خود مفهوم قدرت را به چالش می‌کشد. از نظر نیچه، قدرت لزوماً عاملی برای سرکوب نیست؛ اگرچه ابزاری قدرتمند برای تأثیر  گذاشتن بر جهان اطراف به حساب می‌آید. نیچه در کتاب The Will to Power معتقد است که معنای زندگی، بالندگی و بیداری غرایز انسان است. اما نگاه او به همه غرایز یکسان نیست و خواست قدرت، غریزه‌ای بنیادین و محوری‌ست که ریشه همه غرایز دیگر یا مقصود همه آن‌هاست. بنابراین، بقیه خواست‌ها و غریزه‌ها شاخ و برگ و مصادیق فرعی آن هستند. بسیاری معتقدند برآمدن سلطه‌جویانی همچون هیتلر و آغاز جنگ جهانی دوم تحت تأثیر گسترش عقاید نیچه در کتاب The Will to Power روی داده‌است. بنابراین، خواندن کتاب اراده معطوف به قدرت، برای بررسی تاریخ سلطه ضروری‌ست.

زندگی ارزش زیستن دارد: معرفی کتاب On the Meaning of Life نوشته ویل دورانت

نام  ویل دورانت، فیلسوف و تاریخ‌نگار مشهور آمریکایی، برای بیشتر ما با اثر معروف او یعنی مجموعه کتاب‌های «تاریخ تمدن» گره خورده‌است؛ اما Will Durant اثر معروف و تأثیرگذار دیگری نیز دارد به نام کتاب On the Meaning of Life یا «درباره معنی زندگی» که یکی از بهترین کتاب های فلسفی دنیا است. نوشته شدن این کتاب ماجرای جالبی دارد که فارغ از درست بودن یا نبودنش، دانستن آن لذت‌بخش است. می‌گویند روزی ویل دورانت با مردی برخورد کرد که قصد خودکشی داشت. ویل دورانت موفق شد آن مرد را از این کار منصرف کند؛ اما پرسش درباره معنا و ارزش زندگی در ذهن او ‌ماند و بهانه گفت‌وگوی او با چندین شخصیت سرشناس شد. آن مصاحبه‌ها و پاسخ‌هایی که ویل دورانت از اشخاص مختلف دریافت کرد، شالوده کتاب «درباره معنای زندگی» شد که خواندن آن بسیار لذت‌بخش است. به‌ویژه برای کسانی که به جست‌وجو در معنای زندگی علاقه‌مند هستند.

تربیت یا تنبیه؟ معرفی کتاب Discipline and Punish اثر میشل فوکو

میشل فوکو، فیلسوف فرانسوی، یکی از جنجال‌برانگیزترین فیلسوفان جهان معاصر است. او در کتاب Discipline and Punish نیز مانند آثار دیگر خود بر این عقیده پافشاری می‌کند که نظام‌های مراقبتی درواقع نظام‌هایی برای سلطه بر افراد اجتماع هستند. فوکو با این ایده مدرسه، زندان، بیمارستان و غیره را به چالش می‌کشد و در کتاب حاضر یعنی کتاب مراقبت و تنبیه درباره این ایده به بحث می‌پردازد که قوانین تنبیهی درواقع قوانینی بر تأیید سلطه هستند که زندگی افراد جامعه را تحت نظارت قرار می‌دهند  و رفتارها را بر اساس تعریف و معیارهای خود بهنجار یا نابهنجار قلمداد می‌کنند. میشل فوکو معتقد است در قرن‌های گذشته، شیوه‌های مراقبتی و کیفری بر رفتار وحشیانه و شکنجه استوار بود و در دوران مدرن، مجازات‌های بدنی جای خود را به آزارها و شکنجه‌های روانی ناشی از کنترل و سرکوب داده‌است.

از فلسفه کمک بگیریم: معرفی کتاب The Consolations of Philosophy اثر آلن دو باتن

کتاب «تسلی‌بخشی‌های فلسفه» نوشته Alain de Botton یکی از کتاب‌های محبوب دوست‌داران فلسفه است. آلن دو باتن یک فیلسوف سوییسی است که در بیشتر آثار خود از جمله کتاب The Consolations of Philosophy تلاش کرده فلسفه را از صورت یک مفهوم تجریدی و غیرکاربردی خارج کند و آن را از ابتدا و به‌عنوان امری که در زوایای گوناگون زندگی به کار می‌آید، به مردم و دوست‌داران فلسفه بشناساند. او معتقد است که حتی آرا و نظریات فیلسوفان بزرگ باستان نیز می‌تواند جای خود را در زندگی مدرن انسان باز کند و به ارزش آن بیفزاید. پس از خواندن این کتاب، از سقراط خواهید آموخت که عدم محبوبیت در میان مردم اهمیتی ندارد، از اپیکور می‌آموزید چطور با پول کمی داشتن مواجه شوید، از سنکا یاد می‌گیرید با ناکامی چطور کنار بیایید، شوپنهاور به شما یاد می‌دهد چطور با قلبی شکسته به زندگی ادامه دهید و از نیچه می‌آموزید که چگونه با سختی‌ها روبه‌رو شوید. کتاب تسلی‌بخشی‌های فلسفه از شیرین‌ترین و خواندنی‌ترین کتاب‌های معاصر در زمینه فلسفه است.