جایزه نوبل ادبیات چیست و به چه کسانی اهدا می‌شود؟
در میان صدها جایزه ادبی در جهان، «نوبل ادبیات» از جایگاه منحصربه‌فردی برخوردار است. این جایزه نه‌تنها به دلیل سابقه و اعتبار جهانی‌اش، بلکه به سبب انتخاب‌های گاه بحث‌برانگیز و تأثیرگذار خود همواره مورد توجه مخاطبان ادبیات، منتقدان و نویسندگان بوده است. در این مقاله با تاریخچه جایزه نوبل، چگونگی شکل‌گیری آن، فرآیند انتخاب برندگان، معرفی برخی از چهره‌های شاخص دریافت‌کننده این جایزه و نکات جالبی درباره آن آشنا می‌شوید.
تاریخچه جایزه نوبل
آلفرد نوبل، شیمیدان و مخترع سوئدی، در سال ۱۸۹۵ وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرد که بر اساس آن بیشتر ثروتش صرف تأسیس بنیادی برای اعطای جوایزی به افرادی شود که «بیشترین نفع را به بشریت رسانده‌اند». نخستین دوره جوایز نوبل در سال ۱۹۰۱ در پنج حوزه فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و صلح برگزار شد. در سال ۱۹۶۸ نیز بانک مرکزی سوئد، جایزه‌ای در حوزه اقتصاد با الهام از نوبل بنیان گذاشت که هرچند به‌طور رسمی جزء جوایز اصلی نوبل نیست، اما در کنار آن‌ها اعطا می‌شود.
هدف آلفرد نوبل از این اقدام، جبران پیامدهای منفی ثروتی بود که از طریق اختراعات نظامی به‌ویژه دینامیت به دست آورده بود. گفته می‌شود در سال ۱۸۸۸، پس از درگذشت برادرش، روزنامه‌ای به اشتباه خبر مرگ خود او را با تیتر «تاجر مرگ مرده است» منتشر کرد. این اتفاق نوبل را عمیقاً تحت تأثیر قرار داد و او را به بازنگری در میراث خود واداشت. سرانجام، آلفرد نوبل در سال ۱۸۹۶ درگذشت و بنیاد نوبل فعالیت خود را آغاز کرد.
جایزه نوبل ادبیات چیست؟
جایزه نوبل ادبیات یکی از پنج بخش اصلی جوایز نوبل است که هرساله توسط آکادمی سوئد به نویسنده‌ای تعلق می‌گیرد که آثاری «دارای جهت‌گیری آرمان‌گرایانه و تأثیرگذار» خلق کرده باشد. این جایزه بر اساس خواسته آلفرد نوبل و تحت نظارت بنیاد نوبل اعطا می‌شود. کمیته‌ای پنج‌نفره از اعضای آکادمی سوئد وظیفه بررسی آثار پیشنهادی و معرفی نامزد نهایی را بر عهده دارد.
هر برنده نوبل ادبیات، علاوه بر دیپلم افتخار و مدال طلا، مبلغی نقدی نیز دریافت می‌کند که مقدار آن بسته به درآمد سالانه بنیاد نوبل متغیر است. در سال ۲۰۱۷ این مبلغ حدود ۱٫۱ میلیون دلار بوده است.
بیشتر بخوانید: معرفی مهم‌ترین جوایز ادبی جهان
نحوه انتخاب برندگان نوبل ادبیات
فرآیند انتخاب برنده نوبل ادبیات با جمع‌آوری پیشنهادها از سوی دانشگاه‌ها، انجمن‌های ادبی، برندگان پیشین و نهادهای واجد شرایط آغاز می‌شود. پس از بررسی اولیه توسط کمیته، آثار برگزیده به آکادمی سوئد ارائه می‌شود و اعضای آن با رأی‌گیری، نویسنده منتخب را اعلام می‌کنند. معیارهایی همچون کیفیت ادبی، نوآوری، گستره تأثیر آثار، و انسجام در سبک نگارش از جمله عوامل مهم در انتخاب برندگان هستند.
برندگان مطرح جایزه نوبل ادبیات
از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۱۷، نوبل ادبیات به ۱۱۴ نویسنده از کشورهای مختلف اهدا شده است. نخستین برنده، سلی پرودوم، شاعر و فیلسوف فرانسوی بود. ژان پل سارتر در سال ۱۹۶۴ از دریافت این جایزه سر باز زد، چراکه اصولاً هیچ‌گونه جایزه یا افتخار رسمی را نمی‌پذیرفت. بوریس پاسترناک، نویسنده مشهور روس نیز در سال ۱۹۵۸ به دلیل فشار دولت شوروی، از پذیرش رسمی آن خودداری کرد.
تا سال ۲۰۱۸، چهارده زن موفق به دریافت نوبل ادبیات شده‌اند. در برخی سال‌ها نیز این جایزه به دو نفر به‌طور مشترک اهدا شده است، مانند سال‌های ۱۹۰۴، ۱۹۱۷، ۱۹۶۶ و ۱۹۷۴.
سوتلانا الکسیویچ؛ صدای انسان پس از فروپاشی
سوتلانا الکسیویچ، نویسنده و روزنامه‌نگار بلاروسی، در سال ۲۰۱۵ به‌دلیل سبک مستندنگارانه و روایت چندصدایی آثارش برنده جایزه نوبل ادبیات شد. آثار او، از جمله کتاب «زمان دست دوم»، بازتاب‌دهنده تجربیات نسل‌هایی است که در دوران پساشوروی زندگی کرده‌اند. فرهنگستان سوئد او را به‌خاطر خلق نوعی «تاریخ عواطف» ستایش کرد. این کتاب با عنوان Secondhand Time: The Last of the Soviets توسط انتشارات جنگل نیز منتشر شده است.
دوریس لسینگ؛ نویسنده‌ای با ریشه ایرانی
دوریس لسینگ، نویسنده و فعال سیاسی بریتانیایی، در سال ۲۰۰۷ جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. او متولد کرمانشاه بود و بخشی از دوران کودکی‌اش را در ایران سپری کرد. آثار لسینگ ترکیبی از نقد اجتماعی، سیاست و مسائل زنان است. کتاب «تروریست خوب» یکی از آثار شاخص اوست که داستان زنی به نام آلیس را روایت می‌کند که میان ایدئولوژی و واقعیت‌های اجتماعی در کشمکش است. این کتاب نیز با عنوان The Good Terrorist توسط انتشارات جنگل در دسترس علاقه‌مندان است.
آلیس مونرو؛ استاد داستان کوتاه معاصر
آلیس مونرو، نویسنده کانادایی، در سال ۲۰۱۳ برنده نوبل ادبیات شد. آکادمی سوئد او را به‌عنوان «استاد داستان کوتاه معاصر» معرفی کرد. آثار او اغلب در فضاهای روستایی و شهرهای کوچک کانادا روایت می‌شود و تمرکزش بر زندگی زنان و ظرافت‌های روانی و اجتماعی آن‌هاست. منتقدان ادبی بارها او را با آنتوان چخوف مقایسه کرده‌اند. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به مجموعه داستان «خوشحالی بیش از حد» اشاره کرد.
نکات جالب درباره جایزه نوبل ادبیات
جایزه نوبل ادبیات از سال ۱۹۰۱ تاکنون در برخی سال‌ها به‌دلیل شرایط سیاسی یا جنگ جهانی اهدا نشده است؛ از جمله در سال‌های ۱۹۱۴، ۱۹۱۸، ۱۹۳۵، ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۳ و ۲۰۱۸. این جایزه فقط به افراد زنده تعلق می‌گیرد، مگر اینکه فرد پس از اعلام برنده شدن، پیش از مراسم درگذرد.
بیشترین تعداد برندگان نوبل ادبیات از کشور فرانسه (۱۶ نفر)، ایالات متحده (۱۲ نفر) و بریتانیا (۱۱ نفر) بوده‌اند.
سوالات متداول درباره جایزه نوبل ادبیات
آیا نویسنده ایرانی برنده نوبل ادبیات شده است؟
خیر. تاکنون هیچ نویسنده ایرانی موفق به دریافت جایزه نوبل ادبیات نشده است.
آیا شعر هم شامل نوبل ادبیات می‌شود؟
بله. شاعران برجسته‌ای چون ویسلاوا شیمبورسکا، لوئیز گلوک و پابلو نرودا این جایزه را دریافت کرده‌اند.
آیا نوبل ادبیات فقط به رمان‌نویس‌ها تعلق دارد؟
خیر. آثار در قالب نمایشنامه، مقاله‌نویسی و روایت‌های مستند نیز در فهرست برندگان دیده می‌شوند.
جمع‌بندی
جایزه نوبل ادبیات صرفاً یک افتخار فردی نیست، بلکه گواهی است بر قدرت بی‌بدیل کلمه و تأثیر عمیق ادبیات بر ذهن و زندگی انسان‌ها. آشنایی با تاریخچه و برندگان این جایزه، دریچه‌ای است به‌سوی درک بهتر از جایگاه ادبیات در جهان امروز. اگر به دنبال خواندن آثار برگزیدگان نوبل هستید، پیشنهاد می‌کنیم از کتاب‌های منتشرشده در فروشگاه انتشارات جنگل دیدن کنید.
